Mutezile Mezhebinin Ortaya Çıkış Tarihi ve Kurucusu

Mutezile Mezhebinin Ortaya Çıkış Tarihi ve Kurucusu

Kayıtsız Üye
Mutezile Mezhebinin Ortaya Çıkış Tarihi ve Kurucusu |

Cevap: Mutezile Mezhebinin Ortaya Çıkış Tarihi ve Kurucusu

Yetim
Bu mezhep Hicri ikinci yüzyılın başlarında Vasıl bin Ata (80–131) tarafından kuruldu. O dönemlerde büyük günah işleyenlerin dünya ve ahiretteki hükümleri ciddi bir şekilde tartışılıyordu.
Hariciler büyük günah işleyenlerin kâfir ve müşrik olduklarını ve tövbe etmeden ölmeleri durumunda ebedi azaba duçar olacaklarını söylüyorlardı. Fakat ümmetin çoğu büyük günah işleyenleri fasık biliyorlardı. Hasan Basri ise onların münafık olduklarını söylüyordu.

Bu ortamda Hasan Basri’nin öğrencilerinden biri olan Vasıl bin Ata yeni bir düşünce ortaya attı ve dedi ki; iman övgü ismi olup benimsenen bütün güzel sıfatların mecmuasıdır. Büyük günah işleyenler bu sıfatlardan bazılarına sahip değildir. Fısk da yergi ismi olduğu için fasıkları mümin olarak adlandıramayız. Bir taraftan da tevhidi kabul ettiklerinden bazı iyi sıfatlara sahiptirler. Bundan ötürü müşrik ve kafir değillerdir. Netice itibariyle fısk; küfür ile iman arasındaki orta yol olduğunu ve büyük günah işleyenlerin ne mümin ne de kafir olduklarını söylememiz gerekir. Fakat kıyamet gününde insanlar en fazla iki grupturlar. Bu iki gruptan biri cennet diğeri de cehennem ehlidir. Nitekim Allah’u Teâlâ şöyle buyurmaktadır: Bir grup cennette bir grup ise cehennemdedir. [1] Cennet müminlerin ve salihlerin mekanıdır. Dolayısıyla eğer fasıklar tövbe etmeden dünyadan giderlerse sürekli olarak cehennemde kalacaklardır. Bu nazariye Menziletu Beyne’l-Menzileteyn mahlasıyla meşhur oldu.[2]

Mutezile İsminin Kaynağı

Bu fırkaya Mutezile denilmesinin nedeni hakkında şunlar söylenmiştir; Vasıl bin Ata ve taraftarları bu akidelerini dile getirdikten sonra Hasan Basri’nin ders halkasından ayrıldıkları için bu adla adlandırıldılar. Bu hususta başka bir neden de dile getirilmiştir ki bunu burada zikretmenin bir yararı yoktur.[3] Fakat Şeyh Müfid’in dediğine göre itizal ve Mutezile lakapları daha önce hiçbir grup veya fert için hiçbir şekilde kullanılmamıştır.[4] Fakat Firaku’l-Şia kitabının yazarı (Hicri üçüncü yüzyıl Şia ulemasından Hasan bin Musa Nubahti) Osman’ın öldürülmesinden sonra Abdullah bin Ömer, Sad bin Ebi Vakkas ve Muhammed bin Museylime Ensari gibi İmam Ali (a.s)’a biat eden ama İmam Ali (a.s)’ın aleyhine veya lehine savaşa girmeyen kimseler için Mutezile lakabının ilk defa kullanıldığını söylemektedir. Ardından da şunları söylemektedir: Bu grup sonradan ortaya çıkan Mutezililerin selefleri sayılmaktadır. [5] Bu iki görüşü bir araya getirmek istersek şunları söylememiz gerekir; Şeyh Müfid’in kastettiği Mutezile kelami Muteziledir ve bunun Vasıl bin Ata’dan öteye geçen bir geçmişi yoktur. Fakat Nubahti’nin kastettiği Mutezile İmam Ali (a.s) döneminde ortaya çıkan siyasi Muteziledir. Nitekim Vasıl bin Ata da Cemel savaşı hakkında iki gruptan birinin hatalı olduğunu söylemekte[6] ve kelami açıdan Mutezili olmakla beraber siyasi açıdan da Mutezili düşünceyi benimsemektedir. Bu yönüyle Nubahti’nin onun ve taraftarlarının hakkındaki beyanı doğrudur.

Mutezilenin Düşünsel Yöntemi

Mutezililer kelami bahisler ve Kur’an ayetlerinin tefsirinde akıl ve akli istinbat yönteminden yararlanıyorlardı. Akli istidlalleri ile dini metinlerin zahirleri çeliştiği zaman tevile başvuruyor ve böylece akıl ile din arasında bir uyum sağlıyorlardı. Nitekim Müslüman filozoflar da bu yöntemden istifade etmektedirler. Fakat Mutezililer bu hususta cedel yönteminden yararlanırken Müslüman filozoflar burhan yönteminden yararlanmaktadırlar.
İkbal Lahori bu hususta şunları söylemektedir: Hicri ikinci yüzyılın başlarında kelam ilminin meşhur hocalarından biri olan Hasan Basri’nin öğrencisi Vasıl bin Ata İslam dünyasının akılcı yöntemi olan Mutezile mezhebini kurdu… Mutezili hekimler dakik cedeli istidlallerle tevhit meselesini gündeme getirdiler. Bu da onları normal Müslümanlardan ayıran en önemli özellik idi… [7] Ahmed Emin de Mutezilenin yöntemini şu sözlerle açıklamaktadır: Bunlar diğer insanların yaptıkları gibi müteşabihlere icmali bir şekilde iman etmekle yetinmediler ve cebr, ihtiyar, tecsim ve tenziye gibi bir konu hakkındaki bütün ayetleri –bazen bunlar arasında ihtilafların olduğu da göze çarpıyordu- bir araya getirip aklın hakemliğine başvurdular. Neticede her konu hakkında görüş sahibi oldular ve görüşlerinin aksine olan ayetleri tevil ettiler. Nihayetinde tevil yöntemi Mutezile kelamını diğer kelami ekollerden ayıran en önemli farklılıklardan biri oldu. Bu fırkanın akli yöntemi benimsemesindeki en önemli amil bunların putperestler ve diğer dinlerin uleması ile giriştikleri kelami tartışmalar idi. Zira bu insanlar Kur’an ayetlerinden ve hadislerden deliller kabul etmiyorlardı. Bu yüzden görüşlerinin herkesin kabul edebileceği akli delillere dayandırmaları gerekiyordu. Bu insanlar nihayetinde felsefi yöntemi (akli yöntemi) benimsediler. [8] Muhakkik Lahici de Mutezilenin yönteminin beyanında şunları söylemektedir: Bu grup akli düşünceye bir sistem bağışlamış ve zahirleri akıl ile çelişen ayet ve hadisleri akıl kaideleri çerçevesinde tevil etmişlerdir. [9] Mutezililerin akılcı ve tevilci bir yönteme sahip oldukları hususunda hiçbir şüphe yoktur. Kelami eserlerine ve ayet tefsirlerine müracaat edildiğinde bu açıkça müşahede edilir.

Bağdat ve Basra Mutezilileri

Mutezili mütekellimler Bağdat ve Basra olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Vasıl bin Ata (ö. 131 h.k) ve Amr bin Ubeyd’in (ö. 143 h.k) de içinde olduğu Basra Mutezilileri, Mutezile mektebinin kurucularıdırlar. Ebu Huzeyl Galaf (ö. 235 h.k), İbrahim bin Nizam (ö. 231 h.k), Muammir bin İbad (ö. 220 h.k), İbadeddin Süleyman (ö. 220 h.k), Hişam bin Amr Futi (ö. 246 h.k), Ebu Ali Cubbayi (ö. 303 h.k), Ebu Haşim Cubbayi (ö. 321 h.k), Kadı Abdulcebar (ö. 415 h.k) ve Ebu Hasan Basri (ö. 436 h.k) Basra Mutezililerinin tanınmış çehreleridir.
Hicri ikinci yüzyılın sonlarında Bağdat’ta Mutezile mektebinin başka bir kolunu Beşer bin Mutemir (ö. 210 h.k) oluşturdu. Semamet bin Eşres (ö. 234 h.k), Cafer bin Mübeşşir (ö. 234 h.k), Cafer bin Harb (ö. 236 h.k), Ahmed bin Ebi Devad (ö. 240 h.k), Ebu Cafer İskafi (ö. 240 h.k), Ebu Hüseyin Hayyat (ö. 311 h.k) ve Ebu Kasım Belhi Kâbi (ö. 317 h.k) Bağdat Mutezililerinin tanınmış şahsiyetleridir.[10] Bu iki kelami ekolün taraftarları tümel ilkeler ve düşünsel yöntem açısından hemfikirdirler. Fakat bazı kelami konular hakkında farklı düşüncelere sahiptirler. Bağdat Mutezililerinin kelami görüşleri İmamiyenin itikadi ilkeleri ile uyum arz etmektedir. Şeyh Müfid bunlardan bazılarını Makalat adlı eserinde zikretmiş ve el-Muknie adlı eserini de bunun için kaleme almıştır. Söz konusu eserde Bağdat Mutezililerinin Ehlibeyt imamlarının rivayetleri ile uyum içinde olan görüşlerini açıklamıştır.[11]

Dipnotlar:

[1] Şura, 7

[2] Emali, Seyyid Murteza, C. 1, s. 115, Şerh’il-Usul’il-Hamse Kadı Abdulcebbar, s. 138–139, el-Fark Beyne’l-Firak, Abdulkahir Bağdadi, s. 118, el-Milel vel-Nihal, Şehristani, C. 1, s. 48

[3] Bkz: Milel ve Nihal, Cafer Subhani, C. 3, s. 155–163

[4] Evailu’l-Makalat, s. 43–44

[5] Firak’ul-Şia, s. 24

[6] El-Fark Beyne’l-Firak, s. 119, Şehristani, Vasıl bin Ata’nın Sıffin savaşı hakkında da aynı düşüncelere s
ahip olduğunu söylemektedir.

[7] Seyre Felsefe Der İran, s. 44–45

[8] Zehi’l-İslam, C. 3, s. 15–17

[9] Gevheru’l-Murad, Vezarete Ferheng ve İrşade İslami Yayınları, s. 46

[10] Buhus fil-Milel vel-Nahil, C. 3, s. 250–255

[11] Evaili’l-Makalat, s. 64, dipnotlar kısmı

mutezilenin ortaya çıkışı