Kuran-i kerimde havariler

Kuran-i kerimde havariler

Kayıtsız Üye
kuran-i-kerimde-havariler

Cevap: Kuran-i kerimde havariler

Fetva Meclisi
Kur’an-ı Kerim’de Havariler

Havârî Kelimesinin Etimolojisi

Havârî lâfzı, حَوْرٌ havr kökünden türemiş bir kelimedir. Ancak, Arapça da bu kökten türeyen kelimelerin birbirinden farklı anlamları vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

Havr, gözün beyazının çok beyaz, siyahının da çok siyah olması demektir. Ceylan ve sığır gözleri buna örnektir (İ. Manzur, 5/6: 296-303). Gözleri bu şekilde olan kadınlara havrâ denir ki; çoğulu ?hûrdur. Dilimizde kullandığımız hûrî kelimesi buradan gelmektedir. Tenleri ve cilt renkleri temiz ve beyaz olan kadınlarla, şehir kadınlarına da havâriyyât denir. Havr kökünden gelen havârî ise, elbise ağartan demektir. Bunun için Araplar, elbiseyi iyice temizleyip bembeyaz yaptıkları zaman havvartü s-siyâbe derler. Havârî kelimesi bütün ayıplardan arınmış anlamına da gelir ki; ağartılmış, halis una huvvâr denmesi bundandır. Ayrıca havârî, hâlis ve samimi dost, bir kimseye ileri derecede yardım eden demektir. (İ. Manzur, a.y.; ez-Zebidî, 3:160-164) Türeyen bu kelimeler genel itibariyle beyazlıkla, temizlikle alâkalıdır.

Havr, ayrıca rucü mânâsında olup bir hâlden bir hâle dönmek, demektir. Ayrıca eksiklik anlamı da vardır ki, burada ziyadeden noksanlığa doğru bir dönüş söz konusudur. Nitekim bir hadiste

الْحَوْرِ بَعْدَ الْكَوْرِ مِنَ أُعُوذُ بِاللهِ / Allah ım kemalden sonra ki noksanlıktan sana sığınırım. (Tirmizî, Deavât , 41) şeklinde geçmektedir. ( حَوَّرَاللهُ فُلاَنًا ) havvara llahü fülânen dendiğinde de, Allah onu perişan etsin! , yani Ona eksiklik versin. manâsı kastedilir. Başın etrafında döndürülmesinden dolayı sarığı sarmak mânâsı için de havr kelimesi kullanılmıştır. Yine havr kökünden ( أَحَارَ ) ehâra (red cevabı vermek), ( تَحَاوَرَ ) tehâvera (tartışmayı sürdürmek),( حَاوَرَ ) hâvera (tartışmak, karşılıklı konuşmak), ( حَاوَرَ ) istehâre (sorup cevap istemek) kelimeleri türemiştir. Hamuru açmak, devenin gözünün çevresini dağlamak anlamında ki (أَحَارَ) havvera lâfzı da buradan gelir. Bu bakımdan, oklavaya (مِحْوَرٌ ) mihver denir. Bütün bunlarda bir hâlden başkasına dönüşme söz konusudur. (İ. Manzur, a.y.; ez-Zebidî, a. y.)

Havr kökünden türeyen daha başka değişik kelimeler ise, zıtlık, düşmanlık; müşteri yıldızı; şehir, bölge; şaşmak gibi farklı manâlara sahiptir.

Lâfzın Kur ân da Kullanılması ve Kazandığı Anlamlar

Kur ân da havr kökünden türeyen kelimeler on üç ayrı yerde geçmektedir. Bunlardan İnşikak 84/14 de (تَحَاوُرَكُمَا ) yehûra şeklinde muzari kalıbında geçen kelime, ‘dönmek anlamındadır. Burada âhirette diriltilmeyeceklerini düşünüp kitabı arkadan verilenler anlatılmaktadır. Kehf 18/34 ile 37. âyetlerde ise ( يُحَاوِرُهُ ) yuhâviruhû şeklinde muzari kalıbında geçen kelime ‘iki kişinin karşılıklı konuşmasını ifade etmektedir. Mücadele 58/1 deki kullanımı (تَحَاوُرَكُمَا ) tehâvuraküma şeklinde mastar olup, iki kişi (Havle binti Sa lebe ile kocası Evs İbn Samit el-Ensarî) arasındaki tartışmayı ifade etmektedir (Razî 1991, 21:351). Duhan 44/54, Tûr 52/20, Rahmân 55/72 ve Vâkıa 56/22. âyetlerde ise (حُورٌ ) hûrun kelimesi geçmektedir. Hûr, ( أَحْوَارٌ ) ehvâr ve ( حَوْرَاءُ ) havrâ kelimelerinin çoğuludur; gözünün beyazı çok beyaz, siyahı da çok siyah, güzel kadınlara verilen isimdir. Âl-i İmrân 3/52, Mâide 5/112, Sâf 61/14. âyetlerde de ( حَوَارِيُّونَ ) havâriyyun olarak geçmekte ve fâil görevi görmektedir. Mâide 5/111. ve Saf 61/14. âyetlerde ise ( حَوَارِيِّينَ ) havâriyyin şeklinde ve mef ul görevindedir. Son iki kullanımda ‘havârîler mânâsına gelip, terim anlamındadır. Havârî kelimesi ışığında bu âyetlerin tefsirinden biraz bahsedelim:

Âl-i İmrân 3/52. âyetine göre, Hz. İsa, Yahudilerin inkârlarını ya açıkça söylemeleriyle ya da onların küfürde ısrarlı olduklarını, kendini öldürmeye niyetlendiklerini kendi yakınî bilgisiyle hissetti (Razî, 6:335). Bu hissetmeden sonra Hz. İsa dinini tebliğ ve kendini savunmaları için (Taberî 1996, 2:269) şöyle demiştir: Allah a (doğru giden yolda) bana yardım edecekler kim? Havârîler, biz Allah ın (dininin) yardımcılarıyız. Allah a inandık. Bizim Müslümanlar olduğumuza sen şahit ol! şeklinde cevap verdiler (Âl-i İmran, 3-52-53).

Âlimler, söz konusu âyetlerde havârîlerin niçin bu isimle adlandırıldıkları konusunda ihtilâf etmişlerdir. Onların elbiselerinin beyaz olması; her türlü nifak ve şüpheden arınmış bulunan kalblerinin beyaz bir elbiseye benzemesi; elbise temizlikçiliği yapmaları vb. sebeplerle (Razî, 6:335-344) onlara bu ismin verildiğine dair yorumlar yapılmıştır. Razî de geçen bir rivâyete göre Hz. İsa çamaşır yıkayan bir topluluğa uğramış ve onları imana çağırmıştır. Onlar da iman etmişlerdir. Çamaşır yıkayan kimseye Nabat dilinde ( هَوَارِي ) hevarî denilirdi ki, çamaşırcı manâsınadır. Daha sonra bu kelime Arapçalaştırılarak ( حَوَارِيٌّ ) havârî şeklini aldı (a.y.).

Bazı âlimlere göre ise havârîlere bu isim, Hz. İsa ya yardımcı olmaları sebebiyle verilmiştir. Çünkü Arapça da havârî kelimesi hemen hemen ensar kelimesi ile eş anlamlıdır (Mevdudi 1986, 1:229). Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s.), Hendek Muharebesi nde insanları yardıma çağırınca, Zübeyr b. Avvam hemen icabet etmiş, sonra tekrar onları yardıma çağırmış, yine Zübeyr koşmuştu. Bunun üzerine Peygamberimiz, إِنَّ لِكُلِّ نَبِيٍّ حَوَارِيٌّ وَإِنَّ حَوَارِيِّي الزُّبَيْرُ بْنُ عَوَّامٍ / Her peygamberin bir havârîsi vardır, benim de havarim Zübeyr b. Avvam dır. buyurmuşlardır (Buhari, Fedailü Ashâbı n-Nebiyy , 65). Burada havârî kelimesi ensar anlamında kullanılmıştır. İslâm tarihinde Mek
ke muhacirlerine kucak açıp yardım eden Medine halkına ensar denilmişti. Mevdûdi merhum, ensar lâfzı ile ilgili olarak şu açıklamayı yapmaktadır: Gerçekte bu, bir kulun ulaşabileceği en üst derecedir. Çünkü namaz kılarken, oruç tutarken ve bu gibi diğer ibadetleri yaparken insanın konumu sadece kul olmaktır. Fakat o, Allah ın dininin yayılmasına çalıştığında, Allah ın dostu ve (dininin) yardımcısı olma gibi eşsiz ve yüce bir konuma yükselmektedir. Bu da, bir insanın bu dünyada ruhî yücelme ile kazanabileceği en yüksek makamdır. (Mevdudi, 1:229) Ayrıca Saf 61/14 Ey inananlar, Allah ın yardımcıları olunuz. Nitekim, Meryem oğlu İsa da havârîlerine şöyle demişti: Allah yolunda benim yardımcılarım kimlerdir? Havârîler: Allah ın dininin yardımcıları biziz, demişlerdi. âyetinde, havâriler Allah ın dininin yardımcıları olarak anılmaktadır. Âyetten de anlaşıldığına göre havârî kelimesi, bir kimsenin çok yakın dostu ve yardımcısı anlamına gelmektedir.

Bize ulaşan rivâyetlere göre havârîlerin bir kısmı balıkçı, bir kısmı idarede yüksek makam sahibi, bazısı da çamaşırcıdır. Ama hepsi, Hz. İsa ya yardım etme, ona itaat ve hizmet etmede son derecede ihlâslı ve samimi oldukları için, havârî olarak isimlendirilmişlerdir. (Razi, a.g.e., 6:335-344)

Havârîler نَحْنُ أَنْصَارُاللهِ / Biz Allah ın (dininin) yardımcılarıyız. dedikten sonra " /Allah a iman ettik ilavesinde bulunmuşlardır ki bu, Allah a iman ettiğimiz için O nun dinine yardım ederek, dostlarını savunarak, düşmanlarıyla savaşarak Allah a yardım etmemiz gerekir anlamında illet ve sebep bildiren bir ifadedir. Daha sonra onlar, " وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ / Bizim Müslümanlar olduğumuza sen şahit ol diyerek Hz. İsa yı, aynı zamanda Cenab-ı Allah ı (c.c.) kendi üzerlerine şahit tutmak istemişlerdir. Bu ifade hakkında iki açıklama yapılmıştır: a) İtaat ve teslimiyetimize şahit ol! demektir. b) Onların ve bütün peygamberlerin dinlerinin İslâm olduğuna dair havârîlerin ikrar ve itirafıdır (Razî, a.y.).

Havârîler Hz. İsa yı, iman ettikleri ve Müslüman oldukları hususunda şahit tutmalarının ardından, Allah a yalvararak Ey Rabbimiz, indirdiğine inandık, Elçiye uyduk. Bizi de şahit olanlarla (tanıklık edenlerle) birlikte yaz. diye dua etmişlerdir. Onlar, Allah a inandık demekle Allah a; senin indirdiğine inandık sözüyle Allah ın kitabına inandıklarını, elçine uyduk dediklerinde ise Allah ın Resûlü ne iman ve itaat üzere olduklarını beyan etmişlerdir. Allah a yaklaşmayı ve O nun sevabını umarak bizi şahit olanlarla birlikte yaz duasında bulunmuşlardır. Âyetten de anlaşıldığına göre, şahit olanlar, havârîlerden daha ileri dereceye sahiptirler (a.y.). Râzi, bu konuda müfessirlerin yapmış olduğu açıklamaları şöyle sunar:

a) Şahidlerle birlikte , Hz. Muhammed (s.a.s.) ve O nun ümmetiyle beraber demektir.

b) Bizi peygamberler zümresine kaydet. demektir. Çünkü Allah onların dualarını kabul etmiş, onların her birini nebî ve resûl yapmış, böylece onlar ölüleri diriltmiş ve Hz. İsa nın yapmış olduğu her şeyi yapmışlardır. (Tabiî ki bu, müfessirlerden bazısının görüşüdür.)

c) Bizi, senin birliğine ve peygamberlerin doğruluğuna şehadet edenler zümresinin içine yaz. manâsındadır.

d) Bizim adımız Mele-i A lâ ve mukarreb melekler yanında meşhur olsun. anlamındadır. Çünkü Allah, Gerçekten iyilerin defterleri illiyyîndedir. (Mutaffifîn, 83/18) demektedir.

e) Havârîler, istidlâl makamından, şuhûd ve mükâşefe makamına yükselmek istemişlerdir.

f) Bizi, kendilerine gelecek olan güçlük ve elemlere aldırış etmeyen kişiler kıl ki; bunun sonucunda verdiğimiz yardım sözünü hakkıyla yerine getirebilelim. demektir.

g) Adlarını kendi isminle beraber zikrettiğin ilim sahipleriyle beraber kıl. manâsında bir duadır. (Razî, 4:342)

Allah a, kitabına, peygamberine imanlarını bu şekilde dile getiren havârîler, kendilerinden daha üstün makama sahip şahit olanlarla beraber olma taleplerini de arz etmişlerdir.

Havârî kelimesinin geçtiği diğer bir âyet de Mâide 5/111 dir. Burada Hani havârîler, Ey Meryem oğlu İsa, senin Rabbin gökten bir sofra indirebilir mi? demişlerdi. O da: Gerçekten iman ediyorsanız, Allah tan korkun , dedi. buyurulmaktadır. Bu âyete göre bir kısım âlimler, havârîlerin gerçekten Allah ın gücünden ve dinlerinden şüphe ettiklerini, anlamışlardır (Taberî, 3:449). Hattâ merhum Seyyid Kutub, ilgili ayetin tefsirinde, bu sözle havarilerin dört-beş hatayı birden yaptıklarını kaydeder. Çünkü onlar, Hz. İsa nın hak peygamber olup olmadığını anlamak için mûcize isteyerek, Rabbin gökten sofra indirebilir mi? demişlerdir. Ayrıca Hz. İsa nın Gerçekten iman ediyorsanız, Allah tan korkun. şeklindeki cevabı, onların iman konusunda kâmil olmadıklarına delâlet etmektedir (Razî, 9:285). Abdullah b. Abbas tan bu konuda şu nakilde bulunulmaktadır:

Hz. İsa İsrailoğulları na, Sizler Allah için oruç tutup da sonra da bir şey dileyecek olursanız, O size dilediğinizi verir. Çünkü çalışanın ücretini onu çalıştıran verir. dedi. Onlar da 30 gün oruç tuttuktan sonra, Ey hayırların muallimi, bize, çalışanın ücretini onu çalıştıran verir, demiştin. Bize otuz gün oruç tutmamızı emrettin, biz onu yaptık. Biz, herhangi bir kimseye otuz gün çalışacak olsaydık o bizi, işi bitirir bitirmez yedirip doyururdu. Şimdi senin Rabbin bize gökten bir sofra indirebilir mi? dediler. Hz. İsa da Eğer hakkıyla iman edenlerdenseniz, bu gibi soruları sormaktan dolayı Allah tan korkun. âyetini indirdi. (Taberî, 3:450)

Bu nakilde bulunan âlimler, bu sözü havarilerin iman zaaflarının göstergesi olarak yorumlamışlardır. Diğer bir grup âlime göre de bu soruyu soran havârîler, aslında Allah ın kudretinden şüphe etmiyorlardı, fakat Hz. İsa nın Allah tan yemek isteyip isteyemeyeceğini öğrenmek istiyorlardı. Böyle diyen âlimler âyeti هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ yerine هَلْ تَسْتَطِيعُ رَبَّكَ şeklinde okumuşlardır. Bu durumda anlam Rabbi nin gücü yeter mi? değil, Sen Rabbinden dileyebilir misin? olmaktadır (Taberî, 3:449). Bu okuyuşta Hz. İsa nın gücü ve kudretinden şüphe varsa da, bunun Allah ın gücü ve kudretinden şüphe etmekten daha evlâ olduğuna dair yorumlar yapılmıştır (Razî, 9:284). Üçüncü bir âlim grubu ise, havârîlerin ne Allah ın ne de Hz. İsa nın gücünden şüphe etmediklerini ancak fakir oldukları için bir sofra istediklerini söylemişlerdir. Çünkü onlar, Hz. İsa nın her gün üzerlerine indirdiği bir sofra ile geçinip, güç kazanıp Allah a ibadet etmek istiyorlardı. Hz. İsa ise imtihan sebebi olması korkusuyla ve de rızk konusunda Allah a tevekkül etmeleri için onları bu isteklerinden men etmek istemiştir (İ. Kesir 1984, 6:2523).

İhtimal Müslümanlıklarının ilk döneminde böyle bir istekte bulunmuş olan havariler, yaptıklarının hata olduğunu anlayıp, özür dileme makamında maksatlarını ve samimiyetlerini ifade için (Yazır, 3:365) …:Ondan yemeyi kalplerimizin iyice tatmin olması, bize doğru söylediğini bilmek ve ona şahitlik edenlerden olmak için isti
yoruz açıklamasında bulunmuşlardır. Onların bu istekleri Hz. İbrahim in وَلَكِنَّ لِيَطْمَإِنَّ قَلْبِي / kalbimin iyice tatmin olması için. (Bakara, 2/260) demesine de benzetilmiştir. Onlar, Allah ın bunu yapabileceğini ortaya koyup takrir etmek istiyorlardı (Razî, 9:285) Yani taleplerini, yanlış bir uslûp olan böyle bir soru vesilesiyle dile getirmelerine rağmen, havârîlerin Allah a imanları tamdı ve Hz. İsa ya yardımları devamlıydı.

Ashab-ı Karye ye gönderilen elçilerin de (Yâ-Sîn, 36/13) Hz. İsa nın havârîleri olduğuna dair tefsirlerde yorumlar vardır (Yazır, 6:406). Şu kadar ki, bu yorumlar tahkik ehli müfessirlerce kuvvetli deliller ileri sürülerek fazla kabûl görmemiştir (Yazır, a.y.; Mevdudî, ilgili ayetlerin tefsirinde).

İslâm tarihi kaynaklarında havârî terimi, öncelikle Hz. İsa nın on iki yardımcısı için kullanılıyorsa da, Hz. Peygamber in İkinci Akabe Biatı ndan sonra Medinelilere vekil tayin ettiği üçü Evs kabilesinden, dokuzu da Hazrec kabilesinden olan toplam on iki kişiye de havârî denilmektedir. Bazı İslâmî kaynaklar ise, Kureyş ten Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali, Hamza, Cafer b. Ebî Talib, Ebû Ubeyde b. Cerrah, Osman b. Maz un, Abburrahman b. Avf, Sa d b. Ebî Vakkâs, Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvam dan oluşan on iki sahabîyi havârî olarak adlandırmaktadır. (Cilacı, 16:515) Mevcut İncillerde Havârîler

Batı dillerinde havârînin karşılığı olarak kullanılan apostle ve apôtre kelimeleri Grekçe de ‘bir görevi ifa etmek üzere gönderilen anlamındaki apostolostan gelmektedir (Cilacı, 16:513). İnciller, onların isimlerini küçük farklılıklarla şu şekilde verir: Simun Petrus, Andreas, Ya kub (Zebedi nin oğlu), Yuhanna, Filipus, Bartolomeus, Tomas, Matta, Ya kub (Alfeus un oğlu), Taddeus, Gayur Simun, Yahuda İskariyot (Matta, 10:2-4; Markos, 3:16-19).

İncillerdeki havârîler hakkındaki bilgiler Kur ân-ı Kerim dekinden tamamen farklıdır. Kur ân da Allah a inandık… peygambere uyduk diyen havârîler, İnciller de, ‘Sen hay olan Allah ın oğlu Mesih sin (Matta, 16:16);, …biz de onun izzetini babanın biricik oğlunun izzeti olarak gördük (Yuhanna, 1:14) diyerek, Hz. İsa ya ulûhiyet nispet etmektedirler. Ayrıca Hz. İsa nın önemli yetkiler verdiği havârîlerden Yahuda İskariyot hırsızlık yapmakla suçlanmakta (Yuhanna, 12:5-6), 30 gümüş karşılığında Hz. İsa yı satarak, diğer havârîlerle birlikte yediği son akşam yemeğinde onun yerini haber verip, onu bir kısım Yahudilere yakalatmakla da itham edilmektedir (Matta, 26:14-16; 47-51). Kur ân a göre ise, Allah ın kudretiyle bir benzetme olmuş (bu benzetmenin keyfiyeti yoruma açıktır) ve Hz. İsa çarmıha gerilmemiştir. Allah, çarmıha germe işleminden önce Hz. İsa yı kendi yanına yükseltmiştir (Nisâ, 4:158). Kur ân da benzetmenin keyfiyeti konusunda kesin ifadeler yer almadığı gibi, herhangi bir havari de ihanetle suçlanmakta değildir.

Mevcut İncillere göre havârîler Hz. İsa dan hastaları iyileştirme, insanları kötü ruhlardan koruma ve ölüleri diriltme gibi mûcizeler gösterme yetkilerini almışlardır (Matta, 10:8). Ayrıca onlar, Hz. İsa nın göğe yükseltilmesinden on gün sonraya rastlayan Pentikost bayramında Ruhu l-Kudüs le dolmuş ve her biri, çeşitli milletlerin dillerini konuşup anlar hale gelmişlerdir (Rasûllerin İşleri, 2:1-4). Daha ilk dönemlerden itibaren katakomplarda ve Hıristiyan lâhitlerinde havârîlerin tasvirleri yapılmış ve her birisine ayrı bir sembol verilmiştir (Cilacı, 16:515).

Değerlendirme

Havârî kelimesi, dinler tarihinde kavram olarak Hz. İsa ile ortaya çıkmış bir kelimedir (D. T. Ansiklopedisi 1976, Fask: 11, 249). Havârîler, Hz. İsa ya ilk iman eden, kendisi hayatta iken ve kendisinden sonra Hıristiyanlığı dünyaya yaymada yardımcı olmaları için Hz. İsa nın seçtiği (Luka, 6:13), bazı kerametler sahibi on iki kişidir. Havârîlerin sayısının on iki olması bir rastlantı değildir. Gerek Eski Ahit te gerekse onun kaynağı olan eski çağ inanışlarında, Mezopotamya, Mısır, Anadolu kavimlerinde on iki sayısının kutsallığı biliniyordu. Hz. İsa nın çevresinde toplananların bu sayının çok üstünde olduğu bir gerçektir. Ancak Yeni Ahit te on iki havârî adı sayılmaktadır. Ayrıca havârîlerin sayısının on iki olması, İsrailoğulları nın on iki kabilesiyle de ilgilidir. Çünkü İncillere göre Hz. İsa, Her şey yenilendiğinde, İnsanoğlu (Mesih) görkemli tahtına oturduğunda, ardımdan gelmiş olan sizler, on iki tahta oturup İsrail in on iki oymağını yargılayacaksınız. (Matta, 19:28) diyerek bu alâkayı ifade etmiştir.

Kur ân-ı Kerim tetkik edildiğinde havârîlerin, İncillerde anlatıldığı gibi Hz. İsa ya ulûhiyet

atfeden, onu ispiyonlayan kimseler değil, aksine hata yapmalarına rağmen buna pişman olan, sözlük anlamına da uygun olarak temiz, ihlâslı, samimi, yardımsever birer Allah dostu oldukları görülecektir..

Bibliyografya:

– Allah Kelâmı Kur ân-ı Kerim.
– Abdülbâkî, Muhammed Fuad, el-Mu cemü l-Müfehres li Elfâzi l-Kur âni l-Kerim, Kahire, Daru l-Hadis, 1996.
– Buhari, Sahih-i Buhari, (Çev.: Mehmed Sofuoğlu), Ötüken Yay., İstanbul 1987.
– Cilacı, Osman, Havârî , Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1997.
– Devellioğlu, Ferid, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1993.
– Dinler Tarihi Ansiklopedisi., Gelişim Yay., 1976.
– Halil b. Ahmed, Kitâbü l-Ayn, Beyrut, Müessesetü l-Alemî, 1988.
– İbn Kesir, Hadislerle Kur ân-ı Kerim Tefsiri, (Çev.: B. Karlığa, B. Çetiner), Çağrı Yay., İstanbul 1984.
– İbn Manzûr, Lisânü l-Arab, Bulak, Daru l-Mısrıyye, trs.
– Mevdudi, Ebu l A lâ, Tefhîmu l-Kur ân, İnsan Yay., İstanbul 1986.
– Râğıb el-İsfahâni, el-Müfredât, Beyrut, Daru l-Marife, trs.
– Râzî, Fahruddin, et-Tefsiru l-Kebir, Akçağ Yay., Ankara 1991.
– Râzî, Muhammed b. Ebû Bekr, Tefsiru Garibi l-Kur âni l-Azîm (Tahk.Hüseyin Elmalı), Ankara, T.D.V.Y., 1997.
– Taberi, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir, Taberi Tefsiri, Hisar Yay., İstanbul 1996.
– Tirmizî, Sünen-i Tirmizî, Yunus Emre Yay., İstanbul trs.
– Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur ân Dili, Azim Yay., İstanbul trs..
– Yeni Ahid
– Zebidi, Tâcü l-Arûs, Beyrut, Matbaatü l-Hayriyye, 1306.

Nefise Karaca